Засгийн газрын 1995 оны 169 дүгээр тогтоолын 2 дугаар хавсралт

БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРЫН ХАМГААЛАЛТЫН НИЙТЛЭГ ГОРИМ

1.Энэхүү нийтлэг  горим нь төр, захиргааны хийгээд байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтыг хариуцсан бүх шатны болон байгууллага,  аж  ахуйн нэгж,  иргэдээс байгалийн цогцолборт газар  /цаашид "цогцолборт газар" гэнэ/, түүний орчны бүс нутагт  явуулах үйл  ажиллагааг тухайн цогцолборт газрын  дэглэм,  орчны бүс нутгийн нутаг дэвсгэрийн онцлогтой уялдуулан зохицуулахад оршино .

2. Цогцолборт газар, түүний орчны бүсэд явуулах үйл ажилагааг  Газрын  тухай болон Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн Монгол Улсын хууль, энэ нийтлэг горимд нийцүүлэн зохи  зохион  байгуулах ажлыг цогцолборт газрын хамгаалалтын асуудал хариуцсан  төрийн  захиргааны холбогдох  байгууллага хэрэгжүүлнэ.

3.Цогцолборт газарт явуулах үйл ажиллагаа нь уг цогцолборт газрын хамгаалалтын дэглэмийг чандлан сахиж, түүний байгаль орчны тэнцвэрийг хадгалахад чиглэгдэнэ.

4. Энэхүү нийтлэг горимыг цогцолборт газрын хуулиар зөвшөөгдсөн  бүсэд үйл ажиллагаа явуулж байгаа  аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн дагаж мөрдөх үүрэгтэй.

5 . Шаардлагатай  гэж үзвэл тухайн цогцолборт газарт Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хуулийн хүрээнд дагаж мөрдөх хамгаалалтын  онцлог  горимыг  Засгийн  газраас тогтооно.

Хоёр.Хамгаалалтын нийтлэг горим

6.Цогцолборт  газрын хуулиар зөвшөөрөгдсөн бүсэд аж ахуйн нэгж  байгууллага, иргэн үйл ажиллагаа явуулахдаа дор дурдсан журмыг баримтална:

а/Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хууль  болон  энэ горимд заасны дагуу тухайн газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх  талаар  ногдуулсан үүргийг   хэрэгжүүлэх;

б/аливаа судалгаа шинжилгээ,  ажил, үйлчилгээг байгаль орчны нөлөөллийн  үнэлгээ хийгдсэн төслийн үндсэн  дээр хэрэгжүүлж байх;

в/аливаа ажил, үйлчилгээг байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй  арга хэлбэрээр явуулахдаа дараахь журам, дэглэмийг мөрдлөг болгох

-байгалийн аялал, жуулчлалыг зөвшөөрөгдсөн бүсэд гал түймрийн аюулгүй үед зохион байгуулах;

-уламжлалт мал аж ахуй эрхлэхэд шаардагдах хашаа, хороо, саравч барих, худаг гаргах, хадлан тэжээл бэлтгэх газрыг хамгаалалтын захиргаагаар тогтоолгож, орчных нь газрын төрх байдлыг хадгалахтай холбогдсон арга хэмжээ авч байх;

-Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хуулийн 17 дугаар зүйлийн 3-5-д заасан барилга байгууламж барих, байгуулахдаа уг ажил дууссаны дараа түүний орчныг сэргээн  тохижуулж хамгаалалтын  захиргаанд хүлээлгэн өгч байх;

-хөрсний нөхөн сэргээлт, ойн арчилгаа цэвэрлэгээг мод ургамал ургаж цэцэглэх, ан амьтны үржиж төллөх, ороо хөөцөлдөөнийхөөс бусад хугацаанд хийхээс гадна ан амьтны байршил, байгальд сөрөг нөлөөгүй арга, технологи, техник, багаж хэрэгслийг ашиглах, тухайн газар нутагт ургадаг ургамал, модны үр, тарьц хэрэглэх;

-ан амьтныг тоолох болон тэдгээрийг хамгаалах, өсгөн үржүүлэх зориулалттай биотехникийн арга хэмжээг ан амьтны үржиж төллөхөөс бусад үед тэдний байршлыг алдагдуулах,байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөхөөс сэргийлэх арга хэмжээг урьдчилан авсны үндсэн дээр хэрэгжүүлж байх;

-рашаан, эмчилгээ сувилгааны чанартай бусад эрдсийг байгалийн  тэнцвэрт  байдалд нь харшлахгүйгээр   ашиглах;

-уул овоо тахих, уламжлалт зан үйлийн ёслол үйлдэх, зураг авах, дууны болон дүрс бичлэг хийх, зохиол бүтээл туурвихдаа экологид сөрөг нөлөөлөхгүй арга технологи ашиглах;

-нутгийн оршин суугчид ахуйн хэрэгцээндээ зориулан байга-лийн дагалт баялаг, эмийн болон хүнсний ургамлыг түүж ашиглахдаа орчны тэнцвэрт харьцаа, нөөцөд сөрөг нөлөөлөхгүй энгийн арга хэрэглэх;

-ашиглаж байгаа нутаг дэвсгэр, байгалийн нөөц баялагт зохих журмын дагуу зохион байгуулалт, хянан баталгаа, байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээг хийлгэж байх;

-цахилгаан, дулааны шугам сүлжээг байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй арга хэлбэрээр барьж байгуулах;

-газар ашигласны болон бусад ажил, үйлчилгээ явуулж орлого олсны төлбөр. хураамжийг зохих журмын дагуу цаг хугацаанд нь төлөх;

-орчныхоо байгалийг хамгаалах асуудлыг хариуцаж, зөрчил гарсан тохиолдолд хамгаалалтын захиргаа, байгаль хамгаалагчдад тухай бүр мэдэгдэж байх;

-аж ахуйн нэгж, байгууллага. иргэн зөвхөн тогтоож өгсөн газарт зөвшөөрсөн үйл ажиллагаа явуулж, өөрийн ашиглаж. нутаглаж байгаа  газрыг  эвдрэл, бохирдлоос хамгаалах, талхлагдсан хөрс, ургамлыг нөхөн сэргээх, баталсан зураг төслөөр орчноо тохижуулж,  хамгаалалтын захиргаанаас биотехникийн болон бусад хэмжээ авахад туслалцаа үзүүлэх;

-ашиглаж  байгаа  газрынхаа бүртгэл, зураглалыг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгүүлэн жил бүр тодотгож байх;

- үйл ажиллагааны чиглэл өөрчлөгдөх, татан буугдах, барилга байгууламжийг бусдад шилжүүлэх, хөлслүүлэх, түрээслүүлэх зэрэг тохиолдолд тухайн хамгаалалтын захиргаанд мэдэгдэж гэрээнд нэмэлт,  еөрчлөлт хийлгэж байх;

-ой хээрийн түймэрт өртөж болзошгүй газарт байрла ахуйн нэгж,  байгууллага  түймрээс сэргийлэх арга гуймэртэй  тэмцэх  багаж  хэрэгслийг  тогтоосон, бэлтгэсэн байхаас гадна жил бүрийн 4 дүгээр сарын1-нээс 6 дугаар  сарын  1,  8  дугаар  сарын 20-ноос 10 дугаар сарын хооронд  байгаль хамгаалагчдад  туслах  өндөржүүлсэн бэлтгэлтэй жижүүр, эргүүл томилон ажиллуулж байх.

7.Хязгаарлалтын бүсээс байгалийн дагалт баялгийг нутгийн иргэд үр жимс нь боловсорч гүйцсэн үед байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй  арга  технологиор  түүж  ахуйн хэрэгцээндээ ашиглаж болно.

8. Аж  ахуйн  нэгж,  байгууллага.  иргэн газраа зориулалтын дагуу ашиглаж зөвхөн гэрээнд заагдсан үйл ажиллагаа явуулна.

9.Цогцолборт  газрын нутаг дэвсгэрт аливаа ажил, үйлчилгээ явуулах  аж  ахуйн  нэгж, байгууллага,  иргэн нь зохих журмын дагуу зөвшөөрөл авсан байна.

10.Улсын хилийн дагуу  байрладаг цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрийн улсын хилтэй нийлсэн хэсэгт хил хамгаалалтын зориулалттай  инженер.,  техникийн төхөөрөмжийг байрлуулж, мөр хянах зурвасыг зохих заавар, журмын дагуу байгуулж болно.

11.Аж  ахуйн  нэгж,  байгууллага,  иргэн цогцолборт газарт судалгаа шинжилгээний ажил явуулахдаа дараахь журмыг баримтална.

а/судалгаа шинжилгээний ажлыг зөвшөөрөлд заасан газарт тогтоосон  хугацаанд  батлагдсан хөтөлбөрийнхээ хүрээнд хийх

б/онцгой   бүсэд  байгалийн  төрх  байдал,  ус, хөрс, ургамал,  амьтны аймгийн онцлог,тэдгээрийн хувьсал,өөрчлөлттэй холбогдсон   судалгаа шинжилгээний  ажил  явуулахдаа байгаль орчинд  аливаа  өөрчлөлт,  сөрөг  нөлөөгүй  арга  хэрэглэх;

в/ аялал жуулчлал, хязаарлалтын бүсэд энэ зүйлийн"б"-д заанаас гадна тухайн газрын байгалийн төрх байдлыг өөрчлөхгүй байх хэлбэрийг хэрэглэх:

г/судалгаа шинжилгээний ажлын хугацааг сунгах, үргэлжлүүлэн хийх шаардлага гарвал холбогдох үндэслэл тооцоо, үр дүнг нарийвчлан тогтоож, хамгаалалтын захиргааны санал, тодор-хойлолтыг үндэслэн байгаль орчны асуудал хариуцсан төрийк захиргааны төв байгууллагад асуудлыг тавьж шийдвэрлүүлэх.

12. Цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрийг дайран гарсан улс, орон нутгийн чанартай авто замаар зорчих иргэн, түүнчлэн цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт хяналт шалгалт хийх үүрэг бүхий албан тушаалтан тухайн цогцолборт газраар зөвшөөрөл авахгүйгээр нэвтэрч болно.

13.Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн нь цогцолборт газарт дараахь үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно:

а/аялал, жуулчлалыг зохион байгуулахдаа тогтоосон зам чиглэл, амрах, отоглох цэгийг дур мэдэн өөрчлөх, тогтоосноос бусад газарт гал түлэх, үнс нурмаа унтраалгүй ил задгай орхих;

б/улсын хилээр нүүдэллэн орж гарч байгаа цагаан зээр, хавтгай, хулан, аргаль, янгир зэрэг нүүдлийн амьтдын хөдөл-гөөн, байршилд саад учруулж үргээх, дүрвээх;

в/улсын хилийн дагуу орших цогцолборт газарт хил залгаа гадаад улсаас мал отроор оруулах, гадаадын аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнээр өвс хадлан, давс хужир бэлтгүүлэх, ан амьтанд  зохиомлоор мараа  бэлтгэх, байшин барилга   барих;

г/улс,орон нутгийн чанартай авто замаар зорчигчид тогтоосон зам, чиглэлийг өөрчлөх, хяналт шалгалт хийх албан тушаалтан өөрийн албан үүрэгт холбогдолгүй бусад үйл ажиллагаа явуулах;

д/Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хууль, энэ горимд зөвшөөрснөөс бусад үйл ажиллагааг явуулах.

Гурав.Хамгаалалтын нийтлэг горимыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа

14. Байгаль орчны асуудал хариуцсан төв, орон нутгийн байгууллага, албан тушаалтан цогцолборт газар, түүний бүсэд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай болон Газрын тухай Монгол Улсын хуулийн холбогдох заалт, энэхүү нийтлэг горимыг дагаж мөрдүүлэх ажлыг хэрэгжүүлнэ.

15.Байгаль орчны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хуулийн 27 дугаар зүйлд заасныг хэрэгжүүлэх хүрээнд дор дурдсан үйл ажиллагааг зохицуулна:

а/цогцолборт газрын онцгой бүс, аялал, жуулчлалын бүс  хязгаарлалтын бүсийн заагийг газрын зурагт тэмдэглэн баталгаажуулах;

б/цогцолборт газрын хилийн заагтай залгаа орших орчны бүс нутгийн иргэдийн цогцолборт газрыг хамгаалахад гүйцэтгэх үүргийн чиглэлийг гаргаж өгөх;

в/цогцолборт  газрын  зохих бүсэд  байрласан аж ахуйн нэгж,  байгууллага, тэнд байнга оршин суудаг иргэлээс хамгаалалгын дэглэм, энэ горимыг мөрдөхтэй холбогдуулан гүйцэтгэх үүргийн чиглэлийг тогтоож, тэдгээртэй байгуулах гэрээний загварыг батлан гаргах;

г/цогцолборт  газрын зохих бүсээс байгалийн дагалт баялаг  ашигласны болон тэдгээрт  хуульд заасан ажил. Үйлчилгээ явуулсны төлбөр, хураамж ногдуулах талаар санал боловсруулж зохих хууль тогтоомжийн дагуу шийдвэрлүүлэх, тэдгээрийн орлогоос байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээнд зориулсан хэсгийг хуваарилах, захиран  зарцуулах журмыг  санхүүгийн  асуудал хариуцсан  төрийн захиргааны  төв байгууллагатай зөвшилцөн тогтоох

д/аж  ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнд ашиглуулах газрын байршил,  дээд хэмжээг тухайн цогцолборт газрын онцлогтой уялдуулан тогтоох;

е/цогцолборт  газрын  газар болон  байгалийн баялгийн ашиглалт, hамгаалалттай  холбогдсон данс бүртгэл. тайлангийн гт,  тэдгээрийг хөтлөх, тайлагнах журмыг холбогдох төв бай-"•ллагатай хамтран баталж мөрдүүлэх;

ж/цогцолборт  газрыг  судлан шинжлэх, ашиглах, сурталчлах  зорилгоор  хуулиар  зөвшөөрөгдсөн бүсэд ажиглалт, туршилт явуулах,  дүрс  бичлэг хийх,  кино  зураг авах зөвшөөрлийг аж ахуйн  нэгж,  байгууллага,  иргэнд  зохих журмын дагуу олгох;

з/аймаг,  нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран буюу дангаараа цогцолборт газрын хамгаалалт, ашиглалтын асуудлаар хууль тогтоомжид нийцсэн шийдвэр гаргах, түүнийг  хэрэггжүүлэх арга хэмжээ авах,  хэрэгжилтэд нь хяналт тавих;

и/цогцолборт газрын зөвшөөрөгдсөн бүсэд байрлаж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйл ажиллагаанд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийлгэж, дүгнэлт гаргуулах, тэднээс байгаль хамгааллын талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг тодорхойлох;

к/цогцолборт газрын бүртгэл. зураглалын ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар захиалан хийлгүүлж, нэгдсэн дүнг мэдээллийн санд оруулах ажлыг зохион байгуулах;

л/цогцолборт газрын ашиглалт, хамгаалалтын талаар төрийн бодлогыг  хэрэгжүүлэх, хамгаалалтын захиргаадыг боловсон хүчнээр хангах, цогцолборт газрын хамгаалалтыг хариуцсан байгууллагыг санхүү, аж ахуйн талаар бэхжүүлэх, хөрөнгө оруулах,  санхүүжүүлэх зэрэг  зохион байгуулалтын арга хэмжээ авах

16.Нийтлэг горимыг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан байгаль орчны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага тухайн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага дор дурдсан асуудлыг хамтран зөвшилцөж зохицуулна:

а/хязгаарлалтын бүсэд бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуй эрхлэх, одоо байгаа өвөлжөө, хаваржаа, худгийг тухайн газар нутгийн экологид сөрөг нөлөөлөхгүйгээр ашиглах нөхцел журмыг тохиролцож мөрдүүлэх:

б/цогцолборт газрын зөвшөөрөгдсөн бүсэд болон орчны бүсэд байрласан аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдийн ашиглах газрын хэмжээг тогтоох, тухайн газар нутгийг хамгаалах. нөхөн сэргээх, цогцолборт газрын дэглэм, энэ горимыг дагаж мөрдэхөд тэдний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлж тэдэнтэй гэрээ хэлцэл байгуулах, дүгнэх;

в/аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнд ашиглуулахаар олгосон газарт газар болон байгалийн нөөц баялгийн зохион байгуулалт, хянан баталгааг тэдгээрийн зардлаар хийлгэх ажлыг зохион байгуулах;

г/цаг агаарын хүндрэл тохиолдсон үед цогцолборт газрын аялал жуулчлал, хязгаарлалтын бүсэд мал оруулах, отор нүүдэл хийх, хадлан бэлтгэх болон бусад асуудлаар түр журам гаргаж мөрдүүлэх;

д/байгалийн баялгийн нөөц нь хомсодсон, төлөв байдал нь өөрчлөгдөн доройтолд орж талхлагдсан газар нутгийг сэргээн сайжруулах арга хэмжээ авах.

17.Цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаа энэхүү горимыг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон дор дурдсан үйл ажиллагааг зохицуулна:

а/Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хуулийн 27 дугаар зүйлд заасны дагуу судалгаа шинжилгээ, тооллого явуулах, дээж, сорьц авах, хэмжилт хийх, ой арчлах, хөрс, ургамлыг нөхөн сэргээх, хортон шавьж, мэрэгчид, түймрээс сэр-гийлэх, тэдгээртэй тэмцэх, рашаан, эмчилгээ сувилгааны зориулалттай бусад эрдэс, байгалийн баялгийг ашиглах, аялал жуулчлалыг зохион байгуулах зэрэг үйл ажиллагаа эрхлэхээр байгаль орчны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авсан, эсвэл уг үйл ажиллагааг эрхлэх үүрэг бүхий аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнтэй үйл ажиллагааных нь хүрээ, хамрах нутаг дэвсгэр, ашиглах технологи, арга хэлбэр, техник, тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгслийг тохиролцож гэрээ байгуулах, гэрээний хэрэгжилтийн явцад хяналт тавьж биелэлтийг нь тогтоосон хугацаанд дүгнэж байх;

б/цогцолборт газрын зөвшөөрөгдсөн бүсэд байнга оршин суудгаас бусад иргэн тухайн нутаг дэвсгэрт түр нэвтрэн орж, уг газар нутагтай танилцах, хуулиар зөвшөөрөгдсөн үйл ажилла-гаа явуулах бол тэдэнд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол  улсын хуульд заасны дагуу ийнхүү үйл ажиллагаа  эрхлэн явуулах  зөвшөөрөл олгож, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих;

в зохих зөвшөөрлийн дагуу цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт ажил,  үйлчилгээ явуулсны болон байгалийн дагалт баялаг, газар ашигласны төлбөр. хураамжийг аж .ахуйн нэгж  байгууллага иргэдээс хураан  авч  зохих орлогод оруулах, уг ажлыг зохион байгуулахад тусалж дзмжих;

г/тухайн цогцолборт газрыг хамгаалахад зориулан олгосон хөрөнгийг үр ашигтай захиран  зарцуулах;

д/цогцолборт  газрын хилийн  заагийг  Улсын Их Хурлаас баталсны дагуу  түүний  онцгой.  аялал  жуулчлалын хязгаарлалтын   болон  орчны  бүсийг  байгаль  орчны асуудал хариуцсан төрийн  захиргааны  төв  байгууллагаас тогтоосны дагуу тэмдэгжүүлэх,   сэргээх ажлыг холбогдох байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулах;

е/аялал жуулчлалын  болон хязгааралтын бүсэд гэрээгээр газар ашиглаж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэний газар  ашиглалтад  хяналт  тавих,  тэдний газрын хэмжээг жил бүр тодотгож байх;

ж/аялал жуулчлалын зам, нэвтрэх гарцыг чиглэлийн дагуу тэмдэгжүүлэх, аялагчид, жуулчдын байнга буюу түр буудаллах, сурталчилгааны цэгийг байгуулах, тохижуулах;

з/байгалийн  төрх байдалд нөлөөлөхгүйгээр  судалгаа шинжилгээний ажил явуулах, ажиглалт, судалгаа хийх  цэгийн байршлыг тогтоох, байгуулах, тохижуулах;

и/байгаль хамгаалагчдын байршлыг сонгон тогтоож,хариуцсан нутаг  дэвсгэрт нь  байршуулах,тэдний  ажиллах нөхцөлийг хангах,  хамгаалалтын дэглэмийг мөрдөх шаардлагатай нийцүүлэн аж  ахуй эрхлэх,  хадлан бэлтгэх газрыг нь тогтоож өгөх;

к/цогцолборт газрын зохих бүсэд байрлаж байгаа аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, байгальд удаа дараа  сөрөг  нөлөөлсөн тохиолдолд үйл  ажиллагааг нь таслан зогсоох буюу түүнтэй холбогдсон санал дүгнэлт гаргаж зохих эрх бүхий байгууллагад тавьж шийдвэрлүүлэх;

л/аялал жуулчлал  эрхлэгч  аж ахуйн нэгж, байгууллагыг аялагч,  жуулчлагчдад  зориулсан байр бий болгох, тохижуулахад татан оролцуулах;

м/тухайн газар нутагт байгаа байгаль, түүхийн дурсгалт газруудын бүртгэл гаргах, түүх соёлын  дурсгалыг сэргээхэд туслалцаа  үзүүлэх;

н/цогцолборт газрын хувийн хэргийг эрхлэн хөтөлж, жил бүр тодотгон баяжуулж байгаль орчны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагад тайлагнаж байх;

о/цогцолборт газрын бүртгэл, зураглалын ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар захиалан хийлгүүлж нэгдсэн дүнг мэдээллийн санд оруулах ажлыг зохион байгуулах;

п/ан амьтдын сүргийн нягтшил, өвчин эмгэгийг мэргэжлийн байгууллагаар судлуулан тогтоолгож, өвчин эмгэгийн тархалтад хяналт тавьж, эрүүлжүүлэх арга хэмжээг холбогдох байгууллагаар авахуулж байх.                                                                    

18.0рон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага дор дурдсан үйл ажиллагаа явуулна:

а/иргэдэд цогцолборт газрын тухай болон тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль тогтоомж, заавар, журмыг сурталчлах;

б/хамгаалалтын захиргаанаас хийж байгаа ажилтай танилцах, тэдний сонсгол, илтгэлийг авч хэлэлцэх, заавар, зөвлөлгөө өгөх;

в/цогцолборт газрын орчны бүсэд байгалийн баялаг ашиглах /мод бэлтгэх, ан амьтан агнах, барих,ашиглах, геологийн хайгуул хийх, газар тариалан эрхлэх зэрэг/ ажил, үйлчилгээ эрхлэх аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнд зөвшөөрөл олгохдоо хамгаалалтын захиргаанд мэдэгдэж байх.

19.Хамгаалалтын захиргаа нь өөрийн хариуцан хамгаалж байгаа нутаг дэвсгэрийнхээ байгальд учруулсан хохирлын хэмжээг тухайн баялгийн экологи, эдийн засгийн үнэлгээ, уг баялгийг, нөхөн сэргээх зардлын нийт дүнгээр тооцож гэм буруутай аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэнээр нөхөн төлүүлнэ.

20.Цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол улсын хууль, бусад хууль тогтоомж, энэ горимыг зөрчсөн гэм буруутай этгээдэд эрх бүхий улсын байцаагч хууль тогтоомжийн дагуу торгууль, төлбөр ногдуулна.